Bakımevinde Sağlıklı ve Mutlu Gülüşler


Çiftçi B. (Yürütücü)

Yükseköğretim Kurumları Destekli Proje, 2021 - 2022

  • Proje Türü: Yükseköğretim Kurumları Destekli Proje
  • Başlama Tarihi: Ekim 2021
  • Bitiş Tarihi: Ocak 2022

Proje Özeti

Dünya Sağlık Örgütü 65 yaş ve üzeri bireyleri “yaşlı” olarak tanımlamaktadır (1). Yaşlanma her canlıda görülen, tüm işlevlerde azalmaya neden olan, evrensel bir süreç olarak tanımlanabilir (2). Ağız ve diş sağlığı ile ilgili sorunlar, dünyada en sık görülen halk sağlığı problemlerinin başında gelmektedir (3). Yaşlanmayla birlikte azalan immün cevap, ağız hijyeni kötü olan yaşlılarda bazı enfeksiyonların gelişimine zemin hazırlayabilir, çeşitli tıbbi sorunlara yol açabilir. Örneğin; diş problemleri yaşlılarda pnömoni riskini artırabilir (4,5). Dünya Ağız Sağlığı Raporunda göre (2003); sanayileşmiş ülkelerde ağız hastalığı tedavisi en pahalı dördüncü hastalık olarak belirtilmiştir. Ağız Sağlığı Programında (DSÖ); yaşlıların ağız sağlığı ihtiyaçları karşılanmaz ise birçok ülkede tedavi gereksinimlerinin artacağı belirtilmektedir (6). Yaşlı bireyde ağız ve diş sağlığı konusunda gerekli önleyici tedbirlerin alınabilmesi ve tedavi gereksinimlerinin belirlenebilmesi için, ağız sağlığı durumlarının saptanması ve ağız bakımı alışkanlıklarının öğrenilmesi gerekir (7). Araştırmalar, dişsiz bireylerde ağız sağlığının son derece yetersiz olduğunu ve protez kullanmakta olan ileri yaş grubu hastaların çoğunluğunun kötü protez hijyenine sahip olduğunu ortaya koymaktadır (8). Peltola ve arkadaşları (2007) araştırmalarında, tam protez hastalarına protez hijyeni üzerine verilen bilgilendirmenin protez temizliğini arttırmada etkili olduğunu göstermişlerdir (9). Sağlık çalışanlarının temel rollerinden biri olan eğitici rolü; birey, aile ve toplumun sağlığını korumaya-geliştirmeye, hastalık halinde iyileştirmeye ve doğru sağlık davranışlarını kazandırmaya yönelik olarak planlı biçimde eğitim vermek, öğrenmeyi ve davranış değişikliğini desteklemektedir (10). Ülkemizde 65 yaş ve üstü bireylerde yapılan ağız ve diş sağlığı çalışmalarına bakıldığında; bireylerdeki dişsizlik oranı koruyucu diş hekimliğine gereken önemin verilmediğini, ağız hijyeni eğitimine ihtiyaç olduğunu göstermektedir (11). Yabancı kaynaklarda ağız ve diş sağlığına yönelik yapılan araştırmalarda bakım vericilere yönelik eğitimler verilmiştir. Eğitimin bakım vericilerin bilgi düzeylerini arttırmada etkili olduğu gösterilmiştir (12,13,14). Bu çalışmanın genel amacı, bir bakımevindeki bireylere verilen eğitimin ağız ve diş sağlığı üzerine etkisini göstermektir. Yaşlıların ağız temizliğine ilişkin davranışlarını ve alışkanlıklarını tespit etmek, ağız temizliğinde diş fırçalamanın önemini benimsetmek, diş fırçalama sıklığını arttırmak, protezi olan yaşlılara protez temizliğini öğretmek ve önemini kavratmak çalışmanın alt amaçları arasındadır. Son olarak eğitimden sonra bireylerin memnuniyet düzeylerini belirlemektir.
Yöntem:G.4. Uygulanacak Yaklaşım ve Yöntemler: Araştırmanın tipi Araştırma, ön-son test tek grup yarı deneysel araştırma tasarımı olarak planlandı. Araştırma Soruları • Bakım evindeki hastaların ağız ve diş sağlığı düzeyleri nelerdir? • Bakım evindeki hastaların ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşam kalitesi düzeyleri nelerdir? • Bakım evindeki hastaların hasta eğitiminden memnuniyet düzeyleri nelerdir? Araştırmanın Yeri ve Özellikleri Araştırma; Erzurum’da Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Erzurum İl Müdürlüğüne bağlı bir bakımevinde yapılması planlanmaktadır. Araştırmanın Evreni ve Örneklem Seçimi Araştırma Erzurum’da Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Erzurum İl Müdürlüğüne bağlı, toplam kapasitesi 180 kişi olan bir bakımevinde yapılacaktır. Araştırma ön-son test tek grup yarı deneysel araştırma tasarımı ile Kasım 2021-Şubat 2022 tarihleri arasında yürütülecektir. Araştırmanın popülasyonunu bakımevinde kalan bireylerden; günlük temel yaşam aktivitelerinde bağımsız ve çalışmaya katılmaya gönüllü olan 50 birey oluşturacaktır. Araştırmaya dahil edilme kriterleri: • 18 yaş ve üzerinde olması • Bireyin Türkçe anlayabilmesi ve konuşabilmesi • Hastanın araştırmaya katılmaya gönüllü olması Çalışmaya katılma kriterlerini karşılayan bireyleri belirlemek için Günlük Yaşam Aktiviteleri (GYA) Ölçeği uygulanacaktır. Veriler bakımevinde yaşayan bireyler ile yüz yüze görüşerek, gözlem yaparak ve anket formu uygulayarak toplanacaktır. Daha sonra bakımevinde bulunan bireylere ağız ve diş sağlığı ile ilgili eğitim verilecektir. Veri toplama araçları ve özellikleri Veriler, Anket formu, Hasta Eğitiminden Memnuniyet Ölçeği, Ağız Sağlığı ile İlişkili Yaşam Kalitesi-Birleşik Krallık (OHQoL-UK) ve Ağız Sağlığı Etki Profili–14 (OHIP–14) ile toplanacaktır. Anket formu: bireylerin demografik özelliklerini (yaş, cinsiyet, eğitim durumu, gelir durumu, vb) ağız diş sağlığına ilişkin özelliklerini (diş fırçalama alışkanlıkları, mevcut diş durumu, çürük, dolgu, çekilmiş diş varlığı, protez kullanımı, diş ve ağız sağlığı ile ilgili problemler, vb) ve bilgi düzeylerini belirlemek için araştırmacılar tarafından literatür (15,16) doğrultusunda geliştirilen 40 soruluk bir formdur. Hasta Eğitiminden Memnuniyet Ölçeği: Çiftçi ve ark. (2021) tarafından geliştirilmiştir. Hastalara eğitim verildikten sonra hasta eğitiminden memnuniyetini belirlemek için kullanılır. Ölçek 30 madde ve tek alt boyuttan oluşmaktadır. Ayrıca ölçeğin Cronbach Alpha değeri 0.98’dir. Madde-toplam korelasyon değerleri 0.51 ile 0.87, test-tekrar test analizi değeri ise r=0.88, p<0.05 dir. Ağız Sağlığı Etki Profili–14 (OHIP–14) Ölçeği Ağız Sağlığı Etki Profili, ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşanan rahatsızlıklar, sakatlıklar ve yetersizliklerin kapsamlı bir şekilde ölçülmesi adına 1994 yılında Slade ve Spencer tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin kapsadığı boyutların tanımlanmasında Locker’ın (1988) ağız sağlığı modeli kullanılmıştır. Ölçek, fonksiyonel sınırlılık, fiziksel ağrı, psikolojik rahatsızlık, fiziksel yetersizlik, psikolojik yetersizlik, sosyal yetersizlik ve handikap olmak üzere 7 boyut ve 49 sorudan oluşmaktadır. Ölçeğin modeli Dünya Sağlık Örgütü’nün Uluslararası Sakatlık, Özürlülük ve Yetersizlik Sınıflaması’na dayanmaktadır. Cevap kategorileri 5li Likert tipinde olup, “Her zaman” ve “Hiçbir zaman” arasında değişmektedir. Ölçek yetişkin bireylere uygulanmaktadır (Slade 1997a, 94–95). 49 soruluk olan orijinal ölçek, Slade (1997b) tarafından 14 soruya indirilmiştir. Elde edilen bu yeni formun da ağız ve diş sağlığına ilişkin yaşam kalitesini ölçmede yeterli olduğu ve orijinal formla karşılaştırıldığında %94’lük bir geçerlilik elde edildiği ifade edilmiştir (Aktaş vd, 2009:61). OHIP–14 formunda da yine aynı boyutlar yer almakta ve herbir boyut için iki soru sorulmaktadır. Ölçeğin skorlanmasında sorulara verilen cevaplardan hiçbir zaman için 0, nadiren için 1, bazen için 2, sıklıkla için 3 ve her zaman için 4 puan verilmektedir. Boyutlara ve ölçeğin toplamına ilişkin skor bu puanların toplanmasıyla elde edilmektedir. Sonuç olarak ölçekten elde edilebilcek olan en düşük puan 0 olurken, elde edilebilecek en yüksek puan da 56 olmaktadır. Soruların tamamının olumsuz formda olması nedeniyle ölçekten elde edilen puanın 0 puan ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşam kalitesinin çok iyi olduğunu ifade ederken, 56 puan ise ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşam kalitesinin kötü olduğuna işaret etmektedir (Slade, 1997a: 96–97). Ölçeğin Türkçe’ye uyarlanması geçerlik ve güvenirlik çalışmaları Mumcu ve diğerleri (2006) tarafından yapılmış ve ölçeğin ağız ve diş sağlığına ilişkin yaşam kalitesini ölçmede geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu ifade edilmiş ve ölçeğe ilişkin Cronbach Alpha değeri 0,94 olarak bulunmuştur. Başkırt (2009) yaptığı çalışmada OHIP-14 ölçeğinin iç tutarlılık katsayısını ağız ve diş sağlığı hastası ve hemofili hastalığı olan bireyler için 0,78, sadece ağız ve diş sağlığı hastalığı olanlar için ise 0,69 olarak hesaplamıştır. Bu tez çalışmasında ise OHIP -14 öçleğinin iç tutarlılık katsayısı 0,93 olarak hesaplanmıştır. 50 4.5.4. Ağız Sağlığı ile İlişkili Yaşam Kalitesi-Birleşik Krallık (OHQoL-UK) Ölçeği Ağız Sağlığı ile İlişkili Yaşam Kalitesi-Birleşik Krallık ölçeği Dünya Sağlık Örgütü’nün “yapı-fonksiyon-yetenek-katılım” modeline dayanarak 2000 yılında McGrath ve Bedi tarafından ağız ve diş sağlığının bireylerinağız ve diş sağlıklarına ve genel sağlıklarına ilişkin yaşam kalitesini hem pozitif hem de negatif yönde etkileyebileceği görüşüne dayanarak oluşturulmuştur (Mumcu vd, 2006:145; Aktaş vd, 2009:61). Ölçekte toplamda 16 soru ve semptom (2 soru), fiziksel durum (5 soru), psikolojik durum (5 soru) ve sosyal durum (4 soru) olmak üzere 4 boyut bulunmaktadır. Cevap kategorileri “Çok kötü etkiliyor” ve Çok iyi etkiliyor” arasında değişen 5’li Likert tipindedir. Değerlendirme her boyut ve ölçekten elde edilen toplam puan için yapılmaktadır. Buna göre çok kötü etkiliyor için 1, kötü etkiliyor için 2, etkisi yok için 3, iyi etkiliyor için 4 ve çok iyi etkiliyor için 5 puan verilmektedir. Sonuç olarak ölçekten elde edilebilecek en düşük puan 16 ve en yüksek puan da 80 olmaktadır. 16 puan ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşam kalitesinin çok kötü olduğunu ifade ederken, 80 puan ise ağız ve diş sağlığı ile ilgili yaşam kalitesinin çok iyi olduğunu ifade etmektedir (McGrath ve Bedi, 2002:522; Aktaş vd, 2009:61). Ölçeğin Türkçe’ye uyarlanması geçerlik ve güvenirlik çalışmaları Mumcu ve diğerleri (2006) tarafından yapılmış ve ölçeğin ağız ve diş sağlığına ilişkin yaşam kalitesini ölçmede geçerli ve güvenilir bir ölçek olduğu ifade edilmiş ve ölçeğe ilişkin Cronbach Alpha değeri 0,96 olarak bulunmuştur. Başkırt (2009) yaptığı çalışmada OHQoL ölçeğinin iç tutarlılık katsayısını ağız ve diş sağlığı hastası ve hemofili hastalığı olan bireyler için 0,95, sadece ağız ve diş sağlığı hastalığı olanlar için ise 0,95 olarak hesaplamıştır. Bu tez çalışmasında ise OHQoL-UK öçleğinin iç tutarlılık katsayısı 0,92 olarak hesaplanmıştır. Eğitim protokolü Araştırmaya alınma kriterlerine uyan bireylere veri toplama araçları yüz yüze görüşme yöntemi ile Kasım 2021-Şubat 2022 tarihinde uygulanacaktır (ön test). Ön test uygulanan bireylere ortalama 50-60 dakika süren “Ağız ve Diş Sağlığı” eğitimi verilecektir. Ağız diş sağlığı eğitim programı hazırlanırken literatürde konu ile ilgili yapılmış çalışmalar (12-15,18) incelendi, eğitim planının hedeflerinin bilişsel, duyuşsal ve davranışsal alanların hepsini kapsayacak şekilde olmasına dikkat edilecektir. Eğitimde, ağız ve diş yapısı, dişin görevleri, çürük oluşumu, nasıl önleneceği, diş fırçalama ve protez temizleme yöntemleri anlatılacaktır. Eğitim slayt gösterimi, demonstrasyon ve soru-cevap yöntemleri kullanılarak verilecektir. Doğru diş fırçalama tekniği maket üzerinden ve uygulamalı olarak gösterilecektir. Eğitimden 8 hafta sonra eğitimin ağız ve diş sağlığı üzerindeki etkisini belirlemek için veri toplama araçları tekrar uygulanacaktır. (son test). Verilerin değerlendirilmesi Araştırmadan elde edilen veriler SPSS 20 paket programında analiz edilecektir. Bireysel özelliklerin analizinde tanımlayıcı (yüzdelik, aritmetik ortalama, standart sapma, min-max) testler, ilişkisel değerlendirmelerde ki-kare analizi ve ilgili risk faktörlerinin etki derecelerini saptamak amacıyla lojistik regresyon analizi kullanılacaktır. Ayrıca, üriner sistem enfeksiyonu olan ve olmayan hastalar arasında yaş, yatış süresi, BKİ, Braden Skoru gibi numerik veriler karşılaştırmak amacıyla Mann–Whitney U ve Student’s t testileri yapılacaktır. Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma Erzurum ilinde kayıtlı olan bir bakımevinden hizmet alan hastalarla yürütülmesi araştırmanın sınırlılıklarındadır. Araştırma Etiği Araştırmanın uygulanabilmesi için Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulundan etik izin alınacaktır. Araştırmanın yapılacağı hastanelerden kurum izni alınacaktır. Ayrıca araştırmaya katılmayı kabul eden katılımcılardan aydınlatılmış onamları alınacaktır. Araştırmada Helsinki Bildirgesine uygun davranılacaktır.