Akademik Veri Yönetim Sistemi
III. Uluslararası Mitoloji Sempozyumu , Ardahan, Türkiye, 18 - 20 Ekim 2022, cilt.1, ss.3-9
İrtiş, Kazakistan’da bulunan en büyük nehirlerden biridir. Moğolistan’da Qara İrtiş adıyla başlayan nehir, Kazakistan sınırlarından geçerek Sibirya’da bulunan Oba nehriyle birleşerek Arktik Okyanusu’na koyar. Bazı bilgilere göre İrtiş ismi, söz konusu nehrin kıyısında yaşayan Ural-Altay ve Türk-Moğol halklarının dil özelliklerine uygun olarak ortaya çıkmıştır. Bir diğer araştırmaya göre, İrtiş kelimesinin kökeni Moğolca ‘İrtsis’ten gelmektedir. İrtiş kelimesi Orhun ve Yenisey yazıtlarında da MÖ 4-5. yy geçtiği bilgileri mevcuttur. Mahmud Kaşgarî da “Dîvânu Lugâti’t-Türk” eserinde bu nehirden bahsetmiş ve İrtiş ismi ile ilgili şu bilgileri aktarır: ‘Artış-Yamak bozkırındaki nehirdir. Çok dallı bu nehir bir göle dökülür. Nehir gerçek anlamıyla ‘Artış suyu veya Ertiş suyu’ olarak adlandırılır. Ayrıca ‘rekabet etmeye çalışmak’ anlamına gelen ‘ertişmek’ fiilinden türetilmiştir”. Bu isim eski Saka, Hun veya Üysin toplumlarının kullandığı dillerinden türetilmiş olma olasılığı vardır. Günümüzde Türkçe İrtiş, Kazakça Ertis, Moğolca Irtsis (aslı Har Erçis Gol), Çince Ertsis şeklindedir. Efsanelere göre, İrtiş Nehri adının ortaya çıkması, Kıpçakların ortaya çıkmasıyla doğrudan bağlantılıdır. Bir diğer anlatımda, Nogay Şehzadesinin karısı nehrin yanına gelen yabancı erkeklere, ‘Er, tüs!’ (Yiğit atından in!) diyerek seslendiğinden dolayı bu nehre ‘Ertis’ adı verildiği söylenir. En yaygın olan efsanede ise İmi, İmek, Tatar, Bayander, Kıpçak, Lanikaz ve Aclad isimli yedi gencin Türk boylarını oluşturup İrtiş’in kıyılarına yerleştiğidir. Bir diğer efsaneye göre İrtiş kelimesi Kerey ve Nayman kabilelerinin birbirlerinden ayrılmasıyla ilgilidir. Bu dönemlerde iki kardeş kabile ‘Ükili Xat’ (pühü kuşu tüyü ile korunarak kutsanmış mektup) aracılığıyla düşmanın yaklaştığından haberdar olmasıdır. Mektuba "Ükili Xat"; ulağa ise Ertiş (Er-tis, yetiş); düşmanların saldırısına engel olan nehre de zamanla Ertis nehri denilmeye başlamıştır.Gördüğümüz gibi ‘İrtiş’le ilgili farklı görüşler vardır. Hatta Kazak sözlü edebiyatında da ‘Ertis’ nehrinin adı sıkça geçmektedir. Çalışmada Kazaklar için hayat kaynağı olan İrtiş nehrinin etimolojisi, nehirle ilgili mitolojik efsanelerle ilgili bilgiler verilmiştir.