Akademik Veri Yönetim Sistemi
GIDA TEKNOLOJİSİNİN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ (Teori, Uygulama ve Yeni Paradigmalar) 2, Salih ÖZDEMİR,Cihat ÖZDEMİR,Ömer Faruk ASLAN,Murat ÖZDEMİR, Editör, EFE AKADEMİ YAYINLARI, İstanbul, ss.7-18, 2025
GİRİŞ
Küresel üretim ve tüketim sistemleri, dijital teknolojiler sayesinde önemli değişim ve dönüşümler geçirmektedir. Bu dönüşüm yalnızca üretim tekniklerini değil, aynı zamanda iş modellerini, rekabet stratejilerini ve kurumsal kültürleri de yeniden şekillendirimektedir. "Endüstri 4.0" olarak bilinen bu süreç, Nesnelerin İnterneti (IoT), yapay zeka, büyük veri analitiği, siber-fiziksel sistemler, blok zinciri ve bulut bilişim gibi teknolojilerin entegre edilmesini içermektedir. Temel insan beslenmesini etkileyen gıda endüstrisi, verimlilik, güvenlik ve sürdürülebilirliğe vurgu yaparak dijital dönüşüm için önemli bir alanı temsil etmektedir. Küresel rekabetin artması, tüketici beklentilerinin hızla değişmesi ve teknolojik yeniliklerin üretim süreçlerine entegrasyonu, gıda endüstrisini dijital dönüşüm noktasında önemli bir alan haline getirmiştir. Dijitalleşme, yalnızca üretim hattında verimlilik artışı sağlamakla kalmamakta; aynı zamanda tedarik zinciri yönetimi, kalite kontrol, izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik alanlarında da köklü bir dönüşüm yaratmaktadır. Bu süreçte, işletmelerin dijital dönüşüm olgunluk düzeyi, dijital teknolojileri ne ölçüde etkin ve stratejik biçimde kullandıklarının göstergesi haline gelmiştir ve işletmelere, dijital dönüşüm yolculuğunda kendi yol haritalarını belirleme şansı sağlamaktadır. Gıda endüstrisi, tüm insan faaliyetlerinin sürdürülmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Aşırı nüfus ve kaynak rekabeti gibi büyük zorluklar, gıda güvenliğini tehdit etmektedir. Tarımsal üretim sistemlerindeki giderek artan karmaşık sorunların üstesinden gelmek için akıllı tarım ve hassas tarımdaki gelişmeler, tarımsal sürdürülebilirlik zorluklarını ele almak için önemli araçlar sunmaktadır. Veri analitiği, gelecekteki gıda güvenliğini, gıda emniyetini ve ekolojik sürdürülebilirliği sağlamanın anahtarıdır. Makine öğrenimi, büyük veri analitiği, bulut bilişim ve blok zinciri gibi çığır açan bilgi ve iletişim teknolojileri, verimlilik ve verim artışı, su tasarrufu, toprak ve bitki sağlığının sağlanması ve çevre yönetiminin geliştirilmesi gibi çeşitli sorunları çözebilecektir. Gıda endüstrisi, doğası gereği çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Hammaddenin temininden nihai ürünün tüketiciye ulaşmasına kadar geçen süreçte, tarım, lojistik, üretim, paketleme, depolama ve dağıtım gibi birçok aşama yer almaktadır. Bu karmaşık yapıda dijitalleşme, özellikle veri analitiği, yapay zekâ, nesnelerin interneti (IoT), blokzinciri ve siber-fiziksel sistemler aracılığıyla süreçleri daha izlenebilir, 8ölçülebilir ve optimize edilebilir hale getirmektedir (Sharma ve diğerleri, 2020: 1). Türkiye açısından bakıldığında, gıda endüstrisi ülke ekonomisinin en güçlü sektörlerinden biri olarak görülmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK, 2024) verilerine göre, gıda ve içecek sanayisi toplam sanayi üretiminin yaklaşık %14,9'unu oluştururken, bunu %10,7 ile birincil metal ürünleri, %9,3 ile motorlu kara taşıtları ve römorkları, %6,1 ile tekstil ürünleri takip etmektedir. 2024 yılında imalat sanayindeki ürünler teknoloji düzeylerine göre sınıflandırıldığında, yüksek teknolojili ürünler satışların %3,5'ini, düşük ve orta-düşük teknolojili ürünler satışların %68,4'ünü, ortayüksek teknolojili ürünler ise satışların %28,1'ini oluşturmaktadır (TÜİK, 2024). Bununla birlikte sektör, dijital dönüşüm sürecinde farklı alt sektörler arasında ciddi bir farklılaşma göstermektedir. Örneğin, büyük ölçekli şirketler (Ülker, Eti, Pınar vb.) üretim süreçlerinde dijital izleme sistemlerini ve veri analitiğini aktif olarak kullanırken, küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ’ler) çoğunlukla düşük teknolojili üretim biçimlerini sürdürmektedir. Türkiye’de gıda endüstrisi, ekonominin en stratejik sektörlerinden biridir. Yaklaşık 45 bin işletme ve 500 bini aşkın istihdamla ülke sanayisinin %15’ini oluşturmaktadır (TÜİK, 2024). Ancak, sektör genelinde dijital olgunluk düzeyi oldukça heterojendir. Büyük ölçekli firmalar Endüstri 4.0 uygulamalarını benimserken, KOBİ’lerin büyük çoğunluğu hâlâ manuel veya yarı otomatik sistemlerle üretim yapmaktadır. Bu farklılaşma, dijital dönüşüm olgunluğunun ölçülmesini, analiz edilmesini ve sektörel stratejilerin belirlenmesini zorunlu kılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, gıda endüstrisinde dijital dönüşüm olgunluk düzeyini kavramsal, yapısal ve uygulamalı yönleriyle incelemek; sektörün mevcut durumunu analiz etmek ve gıda işletmelerinin yol haritalarını belirlemelerine yardımcı olmaktır.